Framtíð menntunar: Hvað á að horfa langt fram í tímann?

Þessi grein varð til eftir stutt samtal við Jón Torfa Jónasson, sem hefur undanfarin ár vakið athygli á þörf fyrir umræðu um framtíð menntunar hér á landi.

Það heyrist æ oftar talað um "framtíð menntunar" í tengslum við skólaþróun - að skólaþróun í dag þarf að taka mið af samfélaginu eins og það verður í framtíðinni en ekki eins og það var í fyrra eða er í dag.  En hvenær kemur þessi "framtíð" sem verið er að tala um? Hvað eigum við að horfa langt fram í tímann til að breyta menntun í dag?

Tilgangur umræðu um framtíð menntunar er í stórum dráttum þessi:

1. Að móta hugmyndir um æskilega þróun menntunar til langs tíma.

2. Að búa viðkomandi aðila undir að takast á við breytingar sem kunna að eiga sér stað  í framtíðinni.

En hvað eigum við þá að horfa til langs tíma þegar við erum að móta menntastefnu?

Irvine & Martin, frumkvöðlar í þróun "tækniforsjálni" (e. technology foresight), rannsökuðu framtíðarmiðaða stefnumótun í tengslum við fjármögnun rannsókna í Bretlandi og víðar á níunda áratug síðustu aldar og skilgreina tímaskeiðin sem horft er til í stefnumótun þannig:

- til skamms tíma: næstu 1-2 ár,

- til meðallangs tíma: u.þ.b. næstu 5 árin,

- til langs tíma: næstu 10 árin eða lengra.

Þetta eru ágætis viðmið en við þurfum að huga að samhenginu. Þessi flokkun var lögð fram fyrir 30 árum og ætlað að vera leiðbeinandi fyrir allt annað stefnumótunarsvið en menntun. Ég held að við þurfum að meta þetta öðruvísi í samhengi við mótun menntastefnu í dag af tveimur ástæðum. Í fyrsta lagi þá eru tæknilegar og félagslegar breytingar mun örari í dag en fyrir 30 árum. Í öðru lagi, menntun er í eðli sínu langtíma verkefni sem spannar lengra tímabil en það sem þessi flokkun miðast við. Eðlileg flokkun fyrir menntun held ég að sé frekar á þessa leið (og ég ætla að útskýra af hverju á eftir):

- til skamms tíma: næstu 5 árin,

- til meðallangs tíma: u.þ.b. næstu 10 árin,

- til langs tíma: næstu 15 árin eða lengra.

Útskýringar:

Stefnumótun til skamms tíma nær yfir a.m.k. næstu 5 árin

- Í fyrsta lagi: Markmið framtíðamiðaðrar stefnumótunnar er að horfa fram fyrir breytingar sem kunna að eiga sér stað með áherslu á það óvænta. Þegar horft er til fyrirsjáanlegrar framtíðar, hvort sem það eru næstu klukkustundir, dagar, mánuðir eða ár, er sterk tilhneiging til að tengja framtíðina við nútímann þannig að við sjáum bara fram á stigbreytingar út frá núverandi ástandi. Til að geta ímyndað okkur róttækari umsviptingar sem fela í sér eigindlegar breytingar á félagslegri hegðun þurfum við að slíta okkur úr samhengi við nútímann. Ég veit s.s. ekki um neina vísindalega þekkingu sem er hægt að fara eftir í þessum málum, en mín reynsla er að almennt þarf að fá fólk til að horfa fram um a.m.k. 5 ár til að skapa hæfilega fjarlægð frá nútímanum. Þegar horft er fram til styttri tíma festist fólk í tæknilegum veruleika nútímans.

- Í öðru lagi eru það nemendurnir sjálfir og tæknilegur veruleiki þeirra. Miðað við rannsóknir á tækninotkun ungs fólks í dag má gera ráð fyrir að nemendur, sem eru að byrja í grunnskóla á þessu ári, verði tæknilega sjálfstæð eftir u.þ.b. 5 ár - þ.e.a.s. að þá eiga þau sín eigin tæki sem þau nota að vild og að miklu leyti án eftirlits. Þar með eru þeir orðnir áhrifavaldar í sköpun eigins tæknilegs veruleika. Ef hlutverk menntunar er að búa fólk undir framtíðina ætti menntastefna að taka mið af þeim tæknilega veruleika sem ætla má að ungt fólk þurfi að takast á við.

Stefnumótun til meðallangs tíma nær yfir u.þ.b. næstu 10 árin

- Miðað við þá hröðun sem við sjáum fram á í tæknilegri þróun má gera ráð fyrir að tæknilegur veruleiki verði gjörbreyttur eftir 10 ár. Að horfa til baka um 10 ár þá verður eins og að horfa til baka um 20-30 ár í dag. Árið 1990, fyrir 23 árum, var Veraldarvefurinn ekki til, heimilistölvur voru á 10-15% heimila, Ísland hafði tengst Internetinu ári áður, nánast engin átti farsíma - hvað þá snjallsíma, o.s.frv. Breytingarnar sem hafa átt sér stað síðan þá eru gífurlegar og hafa haft áhrif á störf, nám, efnahagskerfi, samskipti o.fl. Búast má við að munurinn á nútíma samfélagi og samfélaginu eftir 10 ár verði álíka mikill eða meiri. Þetta er veruleikinn sem mun taka við þeim sem eru að byrja í grunnskóla í dag um það leyti sem þau eru að ljúka skyldunámi, verða sjálfstæð, byrja að vinna, o.s.frv. Þetta er veruleikinn sem menntun á að vera að undirbúa þau fyrir.

Stefnumótun til langs tíma nær yfir næstu 15 árin eða lengra

- Hröðun tæknilegrar þróunar skapar mikla óvissu og það er nákvæmlega þessi óvissa sem við viljum takast á við með langtíma stefnumótun. Þeim mun lengra sem við horfum fram í tímann þeim mun meiri er óvissan. Það er ekki bara út af því að það er erfiðara fyrir okkur að segja til um hvernig tækni muni þróast til langs tíma heldur líka vegna þess að ímyndunaraflið okkar er ekki eins háð viðmiðum nútímans. Þegar við horfum langt fram í tímann frelsum við ímyndunaraflið og erum þá líklegri til að velta fyrir okkur -að því er virðist- fjarstæðukenndum óvissuþáttum. Raunin er h.v. að við vitum sjaldnast hvenær við þurfum að takast á við óvissuþættina sem við veltum fyrir okkur. Það gæti gerst fyrr og það gæti gerst síðar, en hvenær sem það verður þá höfum við alla vega búið okkur undir þá og aukið líkurnar á að okkur takist að skapa framtíðina sem við viljum.

 

Skemmtilegur útúrdúr sem þó tengist umræðuefninu: Skömmu áður en Gene Roddenberry bjó til Star Trek sjónvarpsþáttaröðina frægu, hafði hann búið til þáttaröð sem hét The Lieutenant. Roddenberry vildi með þessum þáttum varpa ljósi á félagsleg deilumál samtímans og hvetja til opinberrar umræðu um þau - t.d. kynþáttahatur, kynjamisrétti o.s.frv. Þetta þótti stjórnarmönnum NBC sjónvarpsstöðvarinnar, sem sýndi þættina, of djarft. Roddenberry var gert að gera minna úr ádeilu og var m.a.s. einum þætti, sem fjallaði um kynþáttamisrétti, hafnað og var aldrei sýndur. Roddenberry ákvað þá að búa til þætti sem gerðust ekki í nútímanum heldur í fjarlægri framtíð svo hann gæti fjallað um þessi deilumál án þess að ganga of nærri stolti og siðferðiskennd samborgara sína og úr varð Star Trek. Star Trek þættirnir voru mjög framsæknir að því leyti að þar var tekið á ýmsum málum þ.a.m. samskipti kynþátta (fyrsta skipti sem hvítur maður sást kyssa svarta konu í skáldverki í Bandarísku sjónvarpi var ástríðufullur koss Captain Kirk og Lieutenant Uhura í Star Trek þættinum "Plato's Children"), kynjamisrétti, hnattvæðingu o.fl. Mörg voru þetta málefni sem Roddenberry var bannað að taka fyrir samtímaumhverfi The Lieutenant en þóttu ekki tiltökumál í framtíðarheimi Star Trek þáttanna.