Vandinn við að greina vandamál - í samtíð og framtíð

Einn mikilvægasti og jafnframt flóknasti þáttur í hvers kyns stefnumótun er að greina þann vanda sem stefnan á að leysa. Stefna sem tekur ekki á raunverulega vandamálinu er dæmd til að mistakast og vinna og kostnaður við stefnumótun og innleiðingu til einskis. Það sem flækir málið enn frekar er að orðræða á fyrri stigum stefnumótunarumræðu á það til að vera lituð af pólítík, þ.e.a.s. að pólitísk öfl leggja sig fram við að skilgreina vandamálið þannig að það flútti vel við þeirra skoðanir. Við sjáum dæmi um þetta nær daglega í fjölmiðlum þar sem tekist er á um að beina orðræðu í tiltekinn farveg. Í menntamálum gerist þetta all oft, kannski helst vegna þess að menntun er svo margþætt en jafnframt eitthvað sem allir í samfélaginu upplifa og telja sig þar með hafa innsýn í. Ég ætla hér aðeins að renna yfir nokkur dæmi um vafasamar vandamálagreiningar, tengdar menntun og öðru, og svo aðeins að fjalli um greiningu vandamála sem kunna að koma upp í framtíðinni.

 

Hver er vandinn?

Nokkur dæmi um varhugaverða vandamálagreiningu:

 

Dæmi um dúbíus vandamálagreiningu birtist í frásögn á mbl.is í dag þar sem sagt er frá umfjöllun í blaðinu um Reykjavíkurflugvöll. Því er haldið fram þar að lokun flugvallarins í Reykjavík leiði til mikillar hækkunnar á flugfargjöldum innanlands, sem allir vita eru ískyggilega há nú þegar. Þegar betur er að gáð kemur í ljós að málið snýst ekki sérstaklega um Reykjavíkurflugvöll heldur almennt um varaflugvöll á suðvesturhorni landsins. Eins og er er Reykjavíkurflugvöllur eini varaflugvöllurinn á þessu svæði. Gengið er svo að því vísu að verði Reykjavíkurflugvöllur lokaður verði þar með enginn varaflugvöllur á svæðinu. Það er engan veginn sjálfgefið.

 

Umræða um styttingu náms hefur verið mjög áberandi undanfarið. Menntamálaráðherra hefur meðal annars talað fyrir því að stytta þurfi framhaldsskólann til að sporna við brotthvarfi úr námi. Brotthvarf úr námi hefur verið mikið rannsakað á Íslandi, bæði með langtímarannsóknum og afmarkaðri rannsóknum fræðimanna og framhaldsnema. Mér vitandi hefur aldrei komið neitt fram í þeim rannsóknum sem styður þá fullyrðingu að brotthvarf stafi helst af lengd náms. Ef ætti að fara eftir þeim rannsóknum sem hafa verið gerðar held ég að það sé nokkuð skýrt hvað þyrfti að gera til að taka á brotthvarfi: það er að auka stuðning við nemendur og gera námið áhugaverðara og skemmtilegra.

 

Nýverið var sagt frá rannsókn sem gerð var fyrir menntamálaráðuneytið um ástæður brotthvarfs. Niðurstaðan eins og hún var tilkynnt í fjölmiðlum var eitthvað á þá leið að þeir nemendur sem falla frá námi mæta illa. Svona umfjöllun vekur bara fleiri spurningar heldur en hún svarar. Raunverulegi vandinn er augljóslega ekki að nemendur mæta ekki heldur þarf að spyrja sig hvers vegna nemendur mæta ekki. Miðað við fyrri rannsóknir er ástæðan líklega að nemendur hafa ekki aðgang að þeim stuðningi sem þeir þurfa og að þeim finnst námið leiðinlegt. Við erum komin aftur á sama stað.

 

Því hefur oft verið varpað fram í umræðu um menntamál að vandi skóla í dag er að nemendur læra ekki eins og þeir eiga að gera. Margar ástæður hafa verið gefnar, m.a. að nemendur eru of uppteknir af öðru, þá skortir einbeitingu, og svo framvegis, en alltaf þannig að það er eitthvað að nemendunum. Ég hef jafnvel lesið greinar þar sem skólafólk sjálft, sem manni finnst að eigi að vita betur, hefur fullyrt þetta. Þarna er verið að varpa vandamáli á einn tiltekinn hóp án ítarlegrar greiningar á raunverulegu stöðunni. Niðurstaðan verður þá á þá leið að til þess að taka á þessum vanda þurfi að breyta nemendum en ekki skólanum.

 

Upplýsingatækni nemenda hefur oft verið sögð trufla skólastarf og þar af leiðandi nauðsynlegt að takmarka notkun hennar. Þetta er sérlega áhugaverð umræða vegna þess að þar er ein tækni af þeim fjölmörgu sem notuð eru í skólastarfi tekin fyrir og metin út frá allt öðrum forsendum en allt hitt (ég nota hér tækni í mjög víðum skilningi - pappír er tækni, blýantur er tækni, skrifborð er tækni, skólastofa er tækni, o.s.frv.). Í höndum nemenda getur blað og blýantur orðið jafn mikil truflun og snjallsími ef þeim leiðist og hafa ekkert uppbyggilegt til að gera við tæknina. Ein leiðin sem komið er í veg fyrir að sum tækni hafi truflandi áhrif er einfaldlega að gefa nemendum eitthvað uppbyggilegt til að gera við hana. Við kennum og hvetjum nemendur til að nota blað og blýant til þess að læra - er verið að gera það sama með upplýsingatæknina? Ef nemendur fengju að nota sína upplýsingatækni til að vinna markvisst úr verkefnum, væru þau þá að nota þau í “truflandi” tilgangi? Hvað er raunverulega vandamálið hér?

 

Það var einu sinni starfandi aðstoðarskólastjóri í námskeiði sem ég var að kenna þegar ég var við nám í Bandaríkjunum sem sagði mér að “cyberbullying” (einelti á netinu) væri ekki vandamál í hennar skóla vegna þess að farsímanotkun nemenda er með öllu bönnuð. Þarf ég að segja eitthvað fleira um þetta?

 

Það er margt flókið í stefnumótunarfræðum, en þrátt fyrir það er viðfangsefni stefnumótunar nokkuð einfalt: það er að leysa vandamál. Lausn vandamáls er andhverfa vandamálsins. Þess vegna skiptir öllu máli að vandamálið sé rétt greint hverju sinni. Ef gengið væri út frá þeim vandamálum sem skilgreind eru í dæmunum hér fyrir ofan sjáum við, að ég held nokkuð augljóslega, að stefnur sem leiða af þeim væru í öllum tilvikum dæmdar til að mistakast vegna þess að þær myndu ekki taka á raunverulega vandanum.

 

Vandi framtíðar 

En hvað gerist ef við hugsum fram í tímann og veltum fyrir okkur hvaða vandamál kunna að koma upp í nálægri eða fjarlægri framtíð? Þó svo að við vitum heilmargt um framtíðina, sérstaklega um stefnur í tækniþróun og þess háttar, þá vitum við minna um hvernig fólk mun bregðast við tækninýjungum og hvaða samfélagslegar aðstæður skapast. Án þeirrar vetneskju er nær ómögulegt að vita með vissu hvaða vandamál munu gera vart við sig. En þá getum við reynt að hugsa um fyrirbyggjandi aðgerðir - það er að segja, hvernig komum við framtíðarþróun í þann farveg að líklegast verður að ákjósanlegar aðstæður skapast. Framtíðarfræðin (í núverandi mynd) hafa þróað aðferðir í um 7-8 áratugi og margar þær aðferðir orðnar nokkuð öflugar. Upphaf nútíma framtíðarfræða má rekja til kaldastríðsára í kringum 1940-50 þegar heröfl í Bandaríkjunum vildu geta verið við öllu búnir. Markmið framtíðarfræðanna á þessum tíma var þá fyrst og fremst að lýsa aðstæðum sem kynnu að skapast svo Bandaríkjaher gæti gert viðbragðsáætlanir.

 

Í dag eru framtíðarfræðin notuð í stefnumótun á ótal sviðum, allt frá efnhagsmálum til náttúruverndar. Það er svo bara á síðustu ca. 10-20 árum sem notkun framtíðarfræða fyrir stefnumótun í menntamálum hefur verið að aukast. Nokkrir helstu drifkraftar í þeirri þróun eru Richard Slaughter í Ástralíu, Chris Dede við Harvard háskóla, Arthur Harkins við háskólann í Minnesóta og Jim Dator við háskólann í Hawaii. Ég hvet alla þá sem hafa áhuga á framtíð menntunar til að kynna sér fræði þessara aðila.

 

Vandinn við að greina vandamál framtíðar er helst að fjarlægð í tíma gerir fólki, hvort sem það er almenningur, skólafólk eða stefnumótendur, erfitt að meta alvöru viðfangsefnisins. Fyrir flestum þykja vandamál framtíðar ekkert sérlega brýn þar sem strangt tiltekið er ekki um vandræðaástand að ræða - alla vega ekki enn sem komið er. Þá telja margir mikilvægara að leysa þau vandamál sem við er að etja í núinu áður en farið er að huga að fjarlægu óvissuástandi sem kann að skapast í framtíðinni.

 

Hvaða gagn er þá í framtíðarfræðunum, og þá sérstaklega með tilliti til menntunar? Framtíðarfræðin geta vissulega varpað ljósi á tiltekin vandamál sem kunna að koma upp í framtíðinni þannig að við getum gert áætlanir og verið viðbúin. En það sem er sennilega gagnlegra er að framtíðarfræðin geta hjálpað að átta okkur á möguleikum og tækifærum framtíðarinnar. Þá þurfum við ekki sérstaklega að greina tiltekinn vanda heldur frekar að tilgreina framtíðina, sem slíka, sem verðugt verkefni til að takast á við.

 

Burtséð frá vandanum við að greina vandamál framtíðarinnar þá má færa rök fyrir því að það sé vandamál í sjálfu sér að við erum afar illa undirbúin fyrir framtíðina. Þessi vandi er sérlega brýnn í ljósi þess að tækniþróun er að verða sífellt örari. Ef við byrjum ekki að huga að framtíðinni núna þá eykst vandinn til muna næstu árin.

Athugasemdir

[Hörður Þórðarson, 12.4.2014 kl. 20:18]

Vandinn er sá að til þess að standa undir neyslu og lífsgæðum á borð við þau sem eru á Íslandi fyrir alla jarðarbúa þyrfti rúmlega 5 jarðplánetur. Við höfum því miður ekki aðgang að 5 jarðplanetum. Hvað getum við gert til þess að geta boðið öllum nóg að borða, góða heilsugæslu, menntun og svo framvegis?

Takmarkað fjölskyldustærð þangað til mannkyninu hefur fækkað nóg til þess að ein jörð dugi tell þess að allir hafi góð lífskjör og geti þar með lifað í sátt og samlyndi.  Þarf ég að segja eitthvað fleira um þetta?