Að eiga við menntakerfið

Nýlega hef ég átt í samræðu við fólk á netinu sem gagnrýnir menntakerfið m.a. fyrir það að það “verji sig sjálft” gagnvart breytingum til að halda sér gangandi, sem leiðir til stöðnunar, ofvaxtar og eflaust margt fleira. Gagnrýni sem þessi á eflaust rétt á sér að einhverju leyti en undirstrikar um leið hversu brýnt er að skilja hvernig kerfi virka almennt ef gagnrýni og aðgerðir eiga að hafa áhrif. Þar kemur að gagni s.k. kerfiskenning (sem mér finnst frekar afleit tilraun til að þýða “systems theory” en ég má ekki vera að því að láta mér detta eitthvað betra í hug núna). Kerfiskenning hjálpar til við að greina aðstæður í hvers kyns kerfi út frá heildrænum áhrifum umhverfis, innviða og virkni. Skv. kerfiskenningu eru ákveðin lögmál sem eru að verki í öllum kerfum og skiptir þá engu hvort við erum að tala um menntakerfi, leikkerfi landsliðsins í handbolta eða vél í bíl. Í öllum tilvikum er kerfi í gangi sem tekur við innleggi, umbreytir því og sendir frá sér sem afurð. Kerfiskenning (eða kerfisnálgun, e. systems thinking) segir okkur að þegar við erum að fást við slík kerfi þurfum við að horfa heildrænt á þau og skilja hvernig allir partarnir virka saman ef við ætlum að geta haft áhrif á þau. Kerfiskenning hefur orðið nokkuð algengt greiningartæki til að skoða menntakerfi, sérstaklega eftir að Peter Senge og félagar gáfu út bókina Schools That Learn: A Fifth Discipline Fieldbook for Educators, Parents, and Everyone Who Cares About Education árið 2000.

Þegar við erum að fást við kerfi eða að reyna að breyta kerfi þá er mikilvægt að við skiljum hvernig kerfi virka og hvað hefur áhrif á þau. Hér eru nokkur grundvallaratriði sem öll kerfi eiga sameiginlegt sama hvers eðlis þau eru. Sumt kann að virðast nokkuð mótsagnarkennt.

1. Eðli kerfa er að leita jafnvægis. Í kerfiskenningu er þetta jafnvægi kallað homeostasis. Það er algengt að fólk telji eðli kerfa vera að halda sér gangandi því þannig vinna þau verk sín og það hlýtur þá að vera grunneðlið. Svo er ekki. Kerfi getur fórnað ganginum til að halda jafnvægi en það fórnar síður jafnvæginu til að halda sér gangandi. Til dæmis, ef olían á bílvél klárast heldur vélin áfram að ganga þangað til vélarhlutir eru svo illa farnir að hún nær ekki lengur að stilla jafnvægi milli bensíninntaks og þess að knýja bílinn áfram og vélin hættir að ganga. Það gerir lítið gagn að reyna að gangsetja bílinn á ný. Við þurfum að gera breytingar inni í vélinni þannig að kerfið geti aftur farið að stilla sjálft til jafnvægis eftir þörfum. Það er eins með menntakerfið - það leitar sífellt jafnvægis til að halda sér gangandi. Ef það getur ekki lengur stillt jafnvægi (t.d. vegna fjárskorts) þá hættir það að ganga, en ekki fyrr en það hefur reynt til þrautar að vinna tilætlað verk með þeim aðföngum sem það hefur hverju sinni. Sjá meðfylgjandi mynd sem útskýrir homeostasis á einfaldan hátt. 
2. Þar sem kerfi er sífellt að leita jafnvægis þá er það sífellt að breytast. Það er oft sagt um menntakerfið að það breytist ekkert en þá er yfirleitt verið að tala um að það breytist ekki eins og tiltekinn aðili vill. Menntakerfið, eins og öll kerfi, bregst við innri og ytri áreitum með því að breyta sér á hagkvæmasta hátt sem kostur er á og aðföng leyfa. T.d. þegar notkun samfélagsmiðla var að breiðast meðal ungmenna þá voru viðbrögð skóla að banna slíka miðla innan veggja þeirra og gera ýmislegt til að koma í veg fyrir að nemendur hefðu aðgang að þeim. Þetta er breyting. Þetta er kannski ekki sú breyting sem mörg okkar hefðu viljað sjá en er breyting samt sem áður. Þarna voru búnar til reglur sem breyta getu kerfisins til að leita jafnvægis í ljósi nýrra aðstæðna og er í fullkomnu samræmi við það sem við er að búast af kerfi.
3. Margir vilja að menntakerfið verði opnara fyrir nýjungum og verði meira skapandi en þeir telja það vera og halda að til þess að það gangi þurfi að einfalda og minnka kerfið. Hins vegar er það svo að einföld og lítil kerfi leiða síður til nýsköpunar en flókin kerfi þar sem ríkir hæfileg óreiða, það sem stundum er kallað “chaordia” (sem mætti þýða sem “skipulagt kaos”). Óreiða er afl sem verkar stöðugt á jafnvægispunkt kerfisins þannig að hann er alltaf að færast til. Kerfið bregst við með að leita jafnvægis og þegar óreiðan er hæfilega mikil þá dugir ekki að fara hagkvæmustu eða auðveldustu leið og nýsköpun á sér þá stað. Hins vegar er mjög erfitt að átta sig á hver hæfilega hlutföll óreiðu og skipulags þurfa að vera til að láta þetta ganga upp. En, ef ætlunin er að stuðla að nýsköpun þá er einfalt og lítið kerfi sennilega ekki rétta leiðin.
4. Kerfi mótast ekki síður af umhverfinu en innviðum. Til að átta okkur á kerfi og hvað það er sem hefur áhrif á kerfi þurfum við að hugsa heildrænt. Kerfi afmarkast ekki af gangverkinu einu. Um leið og einhver aðili er farinn að skipta sér af kerfinu í orði eða verki þá er sá orðinn hluti af því og hefur áhrif á það. Það má t.d. líta á vél í bíl sem eitt heildstætt kerfi. En um leið og ökumaður stígur á bensíninngjöfina þá er sá orðinn hluti af kerfinu. Þeir sem tala um menntakerfið opinberlega, hvort sem það er jákvætt eða neikvætt, eru um leið að gera sjálfa sig að parti af kerfinu.

 

Ég hef því miður ekki tíma til að skrifa meira um þetta þessa stundina þar sem ég þarf að koma mér út á flugvöll. En skilaboðin eru þessi: ef við erum að fást við kerfi og viljum breyta því kerfi þá þurfum við að skilja hvernig kerfi virka. Tilraunir til að breyta kerfi án þess að skilja þau leiða til óútreiknanlegra útkoma sem verða til þegar kerfið leitar jafnvægis. Ef við skiljum hvernig kerfi virka þá sjáum við fljótt að leiðin til að breyta þeim er að huga að jafnvægispunktinum. Hvernig truflum við jafnvægispunktinn á þann hátt að kerfið leiti jafnvægis í þá átt sem við viljum að það leiti? Ef þetta tekst þá breytir kerfið sig sjálft eins og við viljum að það breytist.