Nýja orðræðan um menntun: Þín fjárfesting - þín framtíð?

UPPFÆRT 4.12.2015

Ég hef fengið nokkur komment um þessi skrif mín, sérstaklega varðandi skilgreiningar á einkavæðingu og einkarekstri í menntun. Upphaflega ætlaði ég að fjalla aðeins um þá umræðu í þessari grein en hún var orðin það löng að ég sleppti því. Það er líklega efni í aðra grein. EN Sumir vilja gera greinarmun á einkavæðingu og einkarekstri. Yfirleitt þannig að eitt vísar til þess að einkaaðilar stofna nýjan skóla frá grunni og hitt að einkaaðilar reki opinberar stofnanir. Ég held að í reynd hafi verið sáralítill munur á þessu þar sem einkaaðilarnir fara fram á að reka stofnun sína fyrir opinbert fé hvernig svo sem staðið er að stofnun eða rekstri. Á endanum snýst þetta alltaf um eitt - að flytja opinbert fé yfir til einkaaðila sem sjá svo um að mennta fólk. Þetta er umræða sem mætti taka og kannski til einhvers gagns að skýra þessi mál.

Þetta er hins vegar ekki það sem ég er að tala um hér. Það sem ég er að tala um er breytta gildismatið sem fylgir því að innleiða rekstarform sem byggir á markaðslögmálum og lengri tíma áhrif þess. Þar sem reynsla er virðist tilhneigingin vera að þiggja opinbera fjármagnið en hækka um leið beinan kostnað fyrir nemendur. Í greininni vísa ég í ummæli formanns Samtaka sjálfstætt starfandi skóla sem er ósátt við að einkareknir skólar megi ekki innheimta skólagjöld, sem verða að teljast nokkuð há, ofan á opinber fjárframlög. Þetta bendir til þess að aukin einkavæðing sé líkleg til að leiða til sömu þróunar hér á landi og við höfum séð annarsstaðar í heiminum. Það er, aukinn kostnaður, persónuleg áhætta og ójöfnuður.

Gestur Guðmundsson birti nýlega áhugaverða grein á vef Visir.is þar sem hann gagnrýnir skýrslu Hagfræðistofnunar um efnahagsleg áhrif styttingar framhaldsnáms. Gestur vekur meðal annars athygli á orðalaginu sem er notað í skýrslunni, sem tengir menntun við einkahag, velferð og „tekjumöguleika” einstaklingsins. Lítið er hins vegar gert úr samfélagslegu samhengi menntunar. Í tíð núverandi ríkisstjórnar virðist fara meira en áður fyrir þessari orðræðu, sem miðar að því að sannfæra almenning um að þeirra menntun er þeirra einkahagsmunamál, sem ætti þar af leiðandi að líta á sem þeirra eigin fjárfestingu. Þessa orðræðu má greina í almennri umræðu stjórnarflokka um menntamál, Hvítbók menntamálaráðherra, fyrrnefndri skýrslu Hagfræðistofnunar og ýmsum skýrslum Samtaka Atvinnulífsins og Viðskiptaráðs Íslands, svo eitthvað sé nefnt. Ég hef töluverðar áhyggjur af því að hér sé markvisst verið að reyna að breyta gildismati varðandi menntun án þess að huga nægilega vel að því hvert það muni leiða okkur.

Ég er ekki í nokkrum vafa um markmið málsvara þessarar orðræðu. Það er að greiða fyrir aukinni einkavæðingu í menntakerfi þjóðarinnar. Það verður að segjast að þeir eru ekki mjög frumlegir sem standa á bak við þetta verkefni. Ég hef fylgst með þróun sömu orðræðu í menntamálum Bandaríkjana þar sem ég hóf fyrst háskólanám fyrir um 25 árum og stundaði framhaldsnám í gegnum seinni hluta síðasta áratugar. Frá því að ég skráði mig fyrst til náms í Bandarískum háskóla hefur kostnaður einstaklinga vegna háskólanáms rokið upp um næstum því 1.000%. Þetta er að miklu leyti tilkomið út af tvennu. Í fyrsta lagi, rekstarbreytingar innan háskóla og samfara því mikil aukning hálaunaðra stjórnunarstaða. Í öðru lagi, tilfærslu kostnaðar frá hinu opinbera til einstaklinga sem stunda háskólanám. Það er einmitt orðræða um menntun sem einkahagsmunamál og breytt gildismat um menntun sem hefur greitt fyrir þessari tilfærslu kostnaðar háskólana á einstaka borgara.

Fjöldin allur af bandarískum ungmennum hefur látið sannfærast af yfirvöldum, fulltrúum skóla og annarra að fjárfestingar þeirra í eigin námi, oft upp á svimandi upphæðir, muni borga sig að námi loknu. Annað hefur komið í ljós. Nýútskrifaðir háskólanemar í Bandaríkjunum hafa þurft að horfast í augu við það að störfin sem þeim var lofað eru ekki til staðar og þegar vinna við hæfi finnst ná launin engan veginn fyrir skuldunum sem var safnað á námstímanum. Hvað gerist þá? Þeir sem eiga að fjársterka bakhjarla fá forskot í lífinu, einstaka aðili nær að fóta sig, þeir sem eftir eru fara að vinna á Starbucks og misjöfnuður í samfélaginu eykst. Aukinn misjöfnuður leiðir svo til þess að það er fjárhagur sem ræður hver kemst í áhrifastöður í samfélaginu en ekki hæfni. Samfélagið tapar á endanum þar sem þeir hæfileikar sem eru til staðar (eða er hægt að rækta) fá ekki að njóta sín í þágu þess.

En það er ekki bara háskólastigið sem um ræðir. Einkavæðingaóskhyggjan nær yfir öll skólastig. Aftur eru það Bandaríkin sem við getum leitað til eftir fyrirmyndum. Mikil einkavæðing hefur verið í menntun á grunn- og framhaldsskólastigum þar - sérstaklega í formi svokallaðra „charter schools”, sem er eiginlega tilfærsla opinbers fés til einkaaðila. Eitt hneykslið á eftir öðru hefur komið upp í tengslum við charter skólana (þetta er þó ekki algilt - ég hef heimsótt hreint frábæra charter skóla í Bandaríkjunum). Skólar hafa farið á hausinn vegna slæms reksturs eða jafnvel fjármálamisferli rekstraraðila og skilið eftir strandaða nemendur sem geta lítið annað gert en hrökklast aftur í opinberu skólana. Skólar hafa orðið uppvísir að því að hafna eða að „losa sig við” erfiða nemendur eða þá sem þurfa auka aðstoð í náminu. Sumstaðar hafa charter skólar verið stofnaðir sem eru látnir höfða bara til ákveðinna þjóðfélagshópa sem hefur leitt til aukins aðskilnaðar í samfélögum. Og ávinningurinn af þessu öllu? Lítið sem enginn. Sama hvernig á það er litið - gæði náms, tækifæri til náms, námsárangur, nýsköpun í námi - nánast ekkert af því sem charter skólarnir áttu að skila samfélaginu hefur ræst.

En einkavæðingasinnar láta ekki svona leiðinda staðreyndir stoppa sig. Einkavæðinga- og einstaklingshyggjuorðræðan býður upp á ýmsar aðrar leiðir til að sannfæra en með staðreyndum. Eitt slíkt dæmi birtist nýlega í Viðskiptablaðinu. Þar heldur Áslaug Hulda Jónsdóttir, formaður Samtaka sjálfstætt starfandi skóla, því fram að með tilkomu Hjallastefnunnar og Alþjóðaskólans í Garðabæ, sem eru báðir einkareknir skólar, hafi „staðlar” hækkað. Ég veit ekki hvaða staðla Áslaug Hulda er að tala um og fullyrðingin er ekki rökstudd frekar í greininni sem birtist á vef Viðskiptablaðsins. Kannski er fjallað meira um þetta í prentuðu útgáfunni. Ef við lítum til samræmdra prófa í 10. bekk þá hefur verið lítil sem engin breyting á útkomum í Garðabæ síðustu árin - og þetta eru árin sem fyrstu nemendur Hjallastefnunnar í Garðabæ eru að taka prófin. En ég veit ekki hvort samræmdu prófin hafi nokkuð með þennan „staðal” að gera sem Áslaug Hulda talar um.

Áslaug Hulda kvartar líka yfir því að einkareknir skólar sem þiggja opinbert fé í Garðabæ megi ekki rukka skólagjöld að vild. Hún kallar það „ósanngjarnt” meira að segja. Ég get ekki séð að hægt sé að túlka þetta öðruvísi en svo að henni finnst brotið á rétti einkarekinna skóla til að mismuna skólabörnum eftir fjárhag heimila. Augljóslega hafa ekki allir ráð á að borga þessar kr. 60.000 á mánuði, sem Áslaug Hulda telur vera hæfilegt gjald, ofan á skattana sem þeir borga núþegar til að reka skólakerfi og fleira.

Hvernig svo sem við kjósum að ræða um menntamál þá breytir það því ekki að menntun telst til almannagæða, sem þýðir að menntun einstaklinga, sama hvernig menntastofnanir eru reknar eða fjármagnaðar, nýtist alltaf samfélaginu öllu. Þetta er ekki skilgreiningaratriði né hagfræðilegt sjónarmið. Þetta er einfaldlega eðli menntunar.

Á sama hátt, hefur það áhrif á allt samfélagið þegar hindranir eru settar fyrir aðgengi tiltekinna einstaklinga að menntun. Á Alþingi í dag var einmitt tekin upp umræða um áhrif stefnubreytinga ríkisstjórnar í menntamálum. Fjöldi nemenda í námi á framhaldsskólastigi sem eru 25 ára og eldir hefur fækkað umtalsvert á milli ára, enda ekki gert ráð fyrir þeim í fjárlögum. Auðvitað eru ýmis önnur tækifæri fyrir þá að mennta sig, en það verða þeir að gera á eigin kostnað. Þetta er hindrun og verður eflaust til þess að færri bæti við sig þessa menntun en ella. Þetta eru samstarfsaðilar okkar í uppbyggingu og þróun samfélagsins. Það er okkur í hag gera allt sem við getum til að tryggja að það, og allir, hafi þá þekkingu og hæfni sem þarf til að taka þátt í upplýstri og gagnrýninni umræðu um framtíð samfélags okkar. Ég sé ekki hvernig á að tryggja þetta í því menntakerfi sem málsvarar nýju orðræðunnar virðast vilja.

Ég hef aldrei séð skýra framtíðarsýn setta fram samfara orðræðubreytingunni. Segjum sem svo að við ákveðum að fara sömu leið og sést hefur í löndum eins og Bandaríkjunum. Hvernig sjáum við fyrir okkur menntakerfi sem byggist á einkahagsmunum eftir 20-25 ár? Er jafn aðgangur að menntun óháð fjárhag eða stöðu í samfélaginu? Fá allir tækifæri til að blómstra - eða „verða besta útgáfan af sjálfum sér”, eins og ég hef heyrt það orðað? Eða á útkoman að ráðast af því sem hver og einn getur, eða vill, borga fyrir?