Upplýsandi tæki

Vísinda- & tækniráð vill vita hvað þér finnst vera helstu áskoranir framtíðarinnar en ég held að það þurfi að fara öðruvísi að.

Vísinda- og tækniráð Íslands (VTRÍ) opnaði nýlega fyrir könnun um helstu áskoranir Íslands í framtíðinni. Ég er ekki viss um að þessi könnun geri mikið gagn - allavega ekki á þessum tímapunkti. Mikið af minni vinnu og nánast öll mín rannsóknarvinna snýst um framtíðina og sérstaklega hvernig fólk myndar sér hugmyndir um framtíðina og hvernig það notar upplýsingar og gögn sem það hefur um framtíðina. Vandinn með opna könnun, eins og þessa sem VTRÍ er að framkvæma, er að fólk er almennt illa undir það búið að taka þátt í uppbyggilegri orðræðu um framtíðina (og þá er ég að tala um minnst 15-20 ár fram í tímann). Þekking á breytingaröflum er fremur lítil og jafnvel þegar breytingaröflin eru þekkt þá skortir hæfni til að vinna markvisst með og úr slíkum upplýsingum.

Undanfarin 6-8 ár hef ég farið víða um hér á landi og erlendis og unnið með fólki, mest skólafólki (það er sá vettvangur sem ég kýs helst að starfa á vegna þess að það að mennta fólk er eitt mesta framtíðamiðaða verk sem við tökum okkur fyrir hendur sem samfélag), að framtíðamiðaðri og langtíma stefnumótun. Þegar ég var að byrja átti ég til að gefa mér að fólk kynni almennt að hugsa um og vinna með framtíðina. Það er ekki svo fjarstætt enda gerum við mannfólkið það öll og nánast á öllum stundum, að hugsa um og plana framtíðina. Við ákveðum á morgnana hvaða leið og hvernig við ætlum að komast í vinnuna. Við reynum að sjá fyrir okkur hvernig líf okkar verður langt fram í tímann og gerum áætlanir í samræmi við það, t.d. að plana menntun okkar, gera ráðstafanir um myndun fjölskyldu, stofnum fyrirtæki, og svo framvegis. Ef eitthvað er þá mætti jafnvel segja að þessi geta okkar, og tilhneiging, til að hugsa um ókominn tíma er eitt af því sem gerir mannkynið sérstakt í lífríki jarðar.

Hins vegar, er himin og haf milli þess að huga að persónulegri framtíð í tengslum við eigið daglegt líf og þess að gera langtíma áætlanir sem eru ætlaðar að stuðla að farsælli samfélagsþróun. Munurinn er helst sá að þegar við erum að gera áætlanir fyrir okkur sjálf getum við bruðgist við breyttum forsendum nær samstundis án þess að verða sérstaklega vör við allar breytingarnar sem við gerum. Segjum t.d. að ég hafi ákveðið að labba í vinnuna þennan dag. Þegar ég lít út um gluggan sé ég að það er grenjandi rigning og ákveð að taka strætó í staðinn. Þetta er töluverð breyting á áætlunum mínum en ég verð lítið var við smáatriðin vegna þess að ég hef oft tekið strætó í vinnuna og reynslan segir mér að ég get fylgt áætlun sem ég hef notað áður. Það er annað þegar verið er að gera samgönguáætlun fyrir 120.000 manna borg til næstu 10 ára. Þá þarf að hafa í huga hvernig fleiri þættir gætu þróast, t.d.:

• Hvaða breytingar verða á mannfjölda?
• Hvernig þróast dreifing byggðar?
• Hvaða breytingar verða á samgöngutækni?

Þessir þættir eru allir að einhverju leyti háðir ytri áhrifavöldum sem þarf þá líka að huga að, t.d.:

• Gerist eitthvað fyrir utan landið sem hefur áhrif á mannfjölda á Íslandi?
• Eru einhverjar fyrirsjáanlegar tæknilegar breytingar sem munu hafa áhrif á byggðarþróun?
• Eru einhverjir aðilar út í heimi að þróa tækni sem mun leiða til byltingar í samgöngutækni?

Undirliggjandi í allri framtíðahugsun er kerfisleg hugsun (systems thinking, systems theory), það er (í mjög svo stuttu máli), ef eitt breytist, þá veldur það breytingu annarsstaðar í kerfinu, sem veldur annarri breytingu, og svo framvegis. Munurinn á því að vinna með eigin framtíð og framtíð annarra er að með eigin framtíð erum við mest að vinna með innri kerfi, þ.e. að við stjórnum breytum og ferlum í kerfinu að mestu sjálf. Þess vegna getum við brugðist hratt við þegar forsendur breytast - við ráðum ferðinni. Þegar við erum að gera áætlanir sem varða framtíð annarra eru það flókin ytri kerfi sem hafa mest áhrif. Oftar en ekki eru þetta kerfi sem viðkomandi, þ.e. þeir sem eru að gera áætlanirnar eða að móta framtíðarsýn, geta haft lítil eða engin áhrif á. Viðkomandi þarf því að hafa skilning á því hvernig þessi ytri kerfi bregðast við þegar breytingar verða til að geta gert raunhæfar áætlanir (slíkar áætlanir gætu hugsanlega falið í sér að valda kerfisbreytingu sem kallar þá á enn meiri innsýn í virkni kerfisins - en það er önnur umræða).

Ég er þeirrar skoðunar að framtíðamiðuð starfsemi á alltaf að byggjast á samstarfi. Það er einfaldlega óraunhæft að ætla að einstaklingur, eða jafnvel tiltölulega þröngur hópur einstaklinga, geti haft yfirsýn yfir alla þá þætti sem geta mögulega haft áhrif á framtíðina. Hins vegar þarf að tryggja að þeir sem koma að verkefninu skilji hvað það felur í sér. Þar liggur vandi VTRÍ, sérstaklega þegar almenningi er boðið að koma að verkefninu án undirbúnings. Það er lítil ef nokkur áhersla á framtíðar- eða kerfislega hugsun í skólakerfi okkar. Allavega er hún ekki næg til að geta gert ráð fyrir að almenningur hafi þá þekkingu sem þarf til að koma að þessu verkefni. Mín reynsla, sem er orðin töluverð að ég tel, segir mér að eins og þessi könnun VTRÍ er framkvæmd, á hún ekki eftir að varpa ljósi á áskoranir framtíðarinnar, heldur mun hún í besta falli undirstrika hverjar eru áskoranir nútímans (það er í dag og næstu ca. 5 árin). Það er ekki vegna þess að ég tel almenning skorta framtíðarsýn, heldur vegna þess að almenningur hefur ekki fengið nægilega þjálfun í kerfislegri hugsun, sem er forsenda þess að verkefni eins og þetta skili gagnlegum niðurstöðum.

Ég fagna því að VTRÍ bjóði almenningi að koma að þessu mikilvæga verkefni og hlakka mjög til að sjá hverjar niðurstöður verkefnisins verða. Hins vegar, held ég að þessi könnun sé ekki rétta leið til að fá innlegg almennings. Áður en almenningur er spurður um áskoranir framtíðarinnar þá þarf að fara fram samtal um hver raunveruleg staða tækniþróunar er í dag (fæstir vita t.d. á hvað stigi þróun gervigreindar og vélmenna er) og hvernig áhrif slík þróun hefur. Ég hef t.d. oft spurt þá sem hafa verið á námskeiðum eða í vinnustofum hjá mér hvaða áhrif þeir telja að sjálfakandi bílar munu hafa á menntun. Svörin eru nokkuð fyrirsjáanleg: ferðir í og úr skóla verða einfaldari, tími sem fer í samgöngur nýtist betur, og svo framvegis. Sjaldnast (held ég aldrei) hugar fólk að þeirri tækni sem þarf að þróa til að sjálfakandi bílar verði að veruleika og áhrif hennar, sem mætti segja að eru óbein áhrif sjálfakandi bíla. Þar má t.d. nefna gervigreind, rýmisskynjun (-vitund) tækni, rafgeyma, netsamskipti milli tækja, og margt fleira. Ef við lítum bara á gervigreindina, þá er ljóst að gervigreind sem verður þróuð til að gera sjálfakandi bíla að veruleika nýtist ekki bara í samgöngur. Hún kemur til með að dreifast um samfélagið og nýtast í allt mögulegt, þar á meðal í menntun. Til að koma auga á þessa möguleika þarf meira innsýn í tækniþróun og breytingarferla en flestir hafa.

(Upphafleg drög að greininni voru miklu lengri og ítarlegri. Ég skar verulega niður til að gera þetta aðgengilegra (og svo að fólk nenni að lesa þetta...). Ég er meira en til í frekari umræðu um þetta í kommentum...)

Það er að verða þreytt að þurfa að hamra á þessu aftur og aftur. Það sem Kjartan Magnússon er að fara fram á er rangt. Það er mjög ábyrgðarlaust að gefa út eða birta PISA niðurstöður einstakra skóla. Vegna aðferðafræðinnar sem er notuð eru PISA niðurstöður tæknilega séð marklausar þegar þær eru greindar niður á einstaka skóla. Að gefa út eða nota á nokkurn hátt PISA niðurstöður einstakra skóla er ábyrgðarlaus misnotkun á gögnunum.

Ég hef útskýrt þetta áður hér: Er þetta sniðugt? Um PISA niðurstöður einstakra skóla. Það sem ég segi í þessari grein er eiginlega nákvæmlega það sama og Gylfi Jón Gylfason, sviðsstjóri á mats- og greiningarsviðs Menntamálastofnunar, sagði í viðtali í Kastljósi fyrir skömmu.

Síðdegisviðbót: Þetta er ánægjulegt að sjá: http://www.mbl.is/frettir/innlent/2017/03/08/pisa_hentar_ekki_til_ad_meta_stodu_skola/

	Neita skólum um niðurstöður PISA
Ábyrgðarmaður færslu Tilkynna um óviðeigandi tengingu við frétt

Hér fyrir neðan eru ummæli sem ég skrifaði við innlegg frá félaga mínum á Facebook. Hann benti á grein í Viðskiptablaðinu þar sem "Óðinn", ónafngreindur aðili sem skrifar reglulega um allt milli himins og jarðar, gagnrýnir kennara og launakröfur þeirra með tilvísan í nýlegar PISA niðurstöður. Mér finnst þessi skrif "Óðins" svo einstaklega hallærisleg að ég hef ákveðið að birta þetta hér líka. Þetta birtist óbreytt og er á einstaka stað vísað í umræðurnar sem voru á Facebooksíðu félaga míns en ég held að þetta ætti samt að skiljast.

"Ég ætla að leyfa mér að koma með svolítið langt innlegg í þessa umræðu þótt seint sé vegna þess að ég er sammála ****a að þessi grein er eiginlega skammarleg og hálfótrúlegt að svona illa upplýst og innrætt blaður sé birt á prenti.

Fyrir það fyrsta: PISA er ætlað að meta menntakerfi en ekki árangur nemenda. Réttari fyrirsögn á greininni væri (sama á við um flest sem skrifað er um PISA) "Menntakerfið fellur á prófinu". Eins er rangt að tala um að íslenskum skólabörnum fari aftur, frekar að íslenska menntakerfinu fer aftur.

Menntakerfi er flókið fyrirbæri. Það mótast af því sem fram fer innan skólanna, aðgerðum stjórnvalda og ytri þrýstingi hvort sem hann kemur frá foreldrum, fulltrúum atvinnulífsins eða almenningi. Um leið og þessir aðilar fara að skipta sér af menntamálum og reyna að hafa áhrif þar á, hvort sem er í ræðu eða verki, þá eru þeir orðnir partur af kerfinu. Það er því erfitt, ef ekki ógerlegt, að skella skuldinni fyrir slæmt gengi á einhvern einn hóp eða þátt innan kerfisins. Umfjöllun eins og þessi, þar sem er markvisst verið að gera lítið úr kennurum, hafa áhrif á kerfið og það má því alveg eins benda á hana og þá sem henni stýra sem hluta vandans, eins og kennarana.

Hvað varðar rök greinarhöfundar þá eru þau í raun engin. Höfundurinn notar gögn sem hann annaðhvort kann ekki að lesa úr eða notar gagngert á misvísandi hátt. Það eru fjölmörg dæmi um frábært skólastarf í íslenskum skólum sem hefur skilað góðum árangri sem höfundur kýs að horfa framhjá. T.d. má nefna kennslu barna með annað móðurmál en íslensku, samtengingu náms og samfélags til að "mennta ekki burt" nemendur eins og hefur verið vandi víða á landsbyggðinni, eflingu sköpunnar í námi, betri tengingar við tæknilegan veruleika ungs fólks og svo margt fleira. Þessa þætti mælir PISA ekki og ekki heldur aðrar samræmdar mælingar sem eru gerðar. Samt eru þetta þættir sem skipta miklu máli fyrir framtíð nemenda og íslenskrar þjóðar. Samt kýs höfundur að líta framhjá þessu öllu og dæma kerfið allt út frá illa upplýstum lestri sínum á PISA gögnum.

Svo gerir höfundurinn lítið úr því að PISA gögnin sýni að mikill jöfnuður ríkir innan íslenska menntakerfisins. Þetta er sá partur af PISA sem flestir við sem komum að rannsóknum og þróun á skólastarfi horfum helst til. Jöfnuður í menntakerfinu er mikilvægur, ekki vegna þess að við viljum hafa alla eins (e.o. greinarhöfundur ýjar að), heldur að við viljum tryggja að samfélagið njóti ávaxta þeirra hæfustu á meðal okkar sama hvaðan þeir koma. Við vitum ekki fyrirfram hvort næsti Össur h/f kemur úr Garðabænum eða Breiðholtinu.

Eins gagnrýnin og greinarhöfundur er á íslenska kennarastétt, vekur furðu að hann virðist hafa fátt út á PISA að setja. En PISA er alls ekki hafið yfir gagnrýni og þá er ég ekki að tala um þessa smávægilegu hluti eins og þýðingar á könnunartækjum, sem hefur verið áberandi í umræðu undanfarna daga. Upphaflegur tilgangur PISA var að hjálpa stefnumótendum að sjá hvar væri verið að gera góða hluti til að geta lært af reynslu annarra. Síðan PISA hófst hefur þróunin verið þannig að ákveðin lönd hafa verið að raða sér á topp árangurslistanna og eru það fyrst og fremst austurlönd eins og S. Kórea, Singapúr og Sjanghæ í Kína. Í þessum löndum er menntakerfið mjög prófmiðað þannig að framtíð nemenda er nánast að öllu leyti háð árangri á stöðluðum prófum. Þar af leiðandi gengur kennsla að miklu leyti út á það að kenna nemendum að taka próf. Pressan er svo mikil að til hefur orðið það sem kallað er "skugga-menntakerfi" (e. shadow education system) sem er almennt álitið til vandræða. Nemendur eru í skóla nánast frá því að þeir vakna þangað til seint að kvöldi, bæði í opinberum og einkaskólum; skuggakerfið sýgur til sín alla hæfustu kennara þannig að opinberir skólar eru illa mannaðir; og árangur í skóla (og þar með lífinu) er háður því hver getur borgað mest. Í okkar heimshluta er takmarkaður áhugi fyrir því að taka upp slíkt kerfi. Meira að segja hafa yfirvöld í austurlöndunum sjálfum reynt að sporna gegn þessari þróun, en án árangurs. Þá er spurning - hvaða gagn er af PISA ef það eina sem það getur vísað okkur á til að ná árangri er eitthvað sem enginn vill?

Samt sem áður, er það svo að útkoma íslenska menntakerfisins í PISA er, og ætti að vera, umhugsunarefni. Hins vegar er hæpið að þær tillögur til úrbóta sem hafa verið nefndar hér í þessari umræðu (sem ég er kannski svolítið að hijack-a frá Magga með þessari langloku minni) séu líklegar til að snúa málunum við. Við verðum að hafa í huga að það menntakerfi sem hefur verið byggt upp hér og í nágrannalöndum er að miklu leyti andsvar við fyrri kerfi sem voru ýmist einkarekin, aðeins fyrir útvalda eða öðruvísi misskipt. Þeir sem agentera fyrir svona skólarekstri í dag þurfa að mínu mati að gera grein fyrir því af hverju þeir halda að þau skili betri árangri nú en þau gerðu fyrir 100 árum. Ég get ekki sagt að ég sé bjartsýnt. Þetta hefur allt verið reynt: einkarekstur, einkaskólar, úttektarreikningar (voucher schools) og þar fram eftir götunum. Ekkert af þessu skilar betri árangri fyrir samfélagið í heild en opið opinberlega rekið menntakerfi og flest er sannanlega verra.

Það sem hefur verið sýnt að skili árangri í samfélagi eins og okkar er þegar kennurum er sýnd virðing og þeim treyst fyrir því starfi sem þeir vinna. Íslenskir kennarar hafa því miður ekki fengið að njóta slíks trausts né virðingar. Getiði ímyndað ykkur hvernig er að vera hámenntaðir sérfræðingar á ykkar sviði og þurfa að þola ummæli eins og "Markmiðið … er … ekki að tryggja kennurum þægilega innivinnu á launum sem eru langt yfir meðallaunum í landinu." Þetta er skammarlegt og það sem gerir þetta enn verra er að Viðskiptablaðið skuli leyfa sér að birta svona blaður nafnlaust. Launakröfur íslenskra kennara eru ekki fáranlegar miðað við kröfurnar sem eru gerðar til þeirra. Þær eru heldur ekki óviðráðanlegar ef okkur er alvara um að vilja tryggja að okkar unga fólk fái þá menntun sem þarf til að verða virkir, glaðir og konstrúktívir þátttakendur í okkar samfélagi.

Það kostar okkur líklega meira á endanum að reyna að nískast með menntakerfið eins og hefur verið gert. Þetta er eins og að kaupa farsíma í dag - Þú getur keypt einn fyrir kr. 40.000 sem endist í eitt ár eða fyrir kr. 70.000 sem endist í þrjú ár. Hvor er betri díllinn?"

Á forsíðu Fréttablaðsins í dag birtist stórfrétt undir yfirskriftinni "Snjalltækjabörn líklega seinni til máls".

OMG! Beint inn í Faraday búr með þessi litlu grey!

Eða hvað… Það er margt undarlegt í þessari umræðu þegar nánar er skoðað.

Fyrst er það þessi furðufyrirsögn á forsíðu blaðsins. Það er ekkert í grein Fréttablaðsins né öðru sem er vísað í sem styður þessa fullyrðingu sem þar birtist. Haft er eftir Eiríki Rögnvaldssyni að það sé tilfinning margra:

"að áhrif snjalltækja og tækni séu mikil á máltökuna en engar rannsóknir séu til um það."

Með öðrum orðum, mörgum finnst eins og það sé orsakasamband þarna á milli en við vitum ekkert með vissu, hvað þá að við vitum nokkuð um líkurnar að svo sé.

Svo segir á bls. 10 í blaðinu og í netútgáfu greinarinnar:

"Aukin notkun snjalltækja hefur hættur í för með sér fyrir íslenskuna. Annars vegar er hætta á að snjalltækjavæðingin dragi úr mállegum samskiptum barna og fullorðinna…
Svona hefst grein Sigríðar Sigurjónsdóttur, prófessors í íslensku, um snjalltækjavæðingu og máltöku íslenskra barna sem birtist í vefritinu Hugrás."

Svona hefst grein Sigríðar reyndar ekki, heldur hefst hún svona:

"Aukin notkun snjalltækja er að ýmsu leyti jákvæð en hún hefur einnig hættur í för með sér fyrir íslenskuna."

Best að taka allt jákvætt út. Hér á greinilega að gera snjalltækin að óvini #1.

Það er ekki bara þessi grein í Fréttablaðinu sem er athugaverð heldur er líka margt einkennilegt í grein Sigríðar sem er vísað í. í raun er svo margt að ég veit ekki alveg hvar skal byrja:

• Er Sigríður að tala um snjalltæki eða netnotkun? Þetta er mjög óljóst á köflum.
• Er vandamálið að notendur sækja í efni á ensku eða að þeir hafa ekki kost á að fá efnið á íslensku?
• Eru snjalltæki eina ógnin eða ættum við að hafa erlent sjónvarp, aukna ferðamennsku, samfélagsbreytingar og annað sem hefur áhrif á málaumhverfi íslenskra barna í dag með í þessari umræðu?
• Skiptir máli til hvers er verið að nota snjalltæki/net eða fer þetta bara allt undir einn hatt?

Svo er það þessi stórkostlega mynd sem fylgir greininni hennar Sigríðar sem hún lýsir svo:

"Myndin hér að neðan segir meira en mörg orð. Foreldrarnir eru báðir með hugann við spjaldtölvuna og barnið liggur afskiptalaust á milli þeirra. Við þessar aðstæður fara engin málleg samskipti fram."

Þessi uppstillta mynd segir mér hins vegar ekkert - ekki einu sinni eitt orð, hvað þá mörg.

Fyrir það fyrsta spyr ég, væri betra ef þessir foreldrar væru með bækur í höndunum frekar en spjaldtölvur? Hitt er að við vitum ekkert hvað þessir foreldrar eru að gera. Kannski eru þau að lesa leikrit fyrir barnið og skipta með sér hlutverkum. Kannski eru þau að lesa um gagnlegar hreyfingaæfingar fyrir barnið. Kannski eru þau að lesa nýju ritreglurnar til að tryggja að þau kenni barninu rétt þegar þar að kemur.

Það er hægt að gera ótal margt með snjalltækjum sumt gott, sumt slæmt, sumt líklega á gráu svæði þar á milli. Það er óþarfi að gera þau að sökudólgi í þessari umræðu þegar er af nógu öðru að taka.

Þessi umræða um listamannalaun sem sprettur nú upp á hverju ári veldur mér miklum áhyggjum. Aðallega er það vegna þess að margir þeir sem tjá sig um þau (jafnvel listamenn sjálfir og þeir sem hafa ákvörðunarvald á þessu sviði) virðast misskilja tilgang þeirra, eða vilja ala á misskilningi meðal almennings. Misskilningurinn felst fyrst og fremst í því að líta á (eða skilgreina) alla framleiðslu listamanna sem markaðsvöru og að gildi framleiðslunnar er að öllu leyti háð móttöku markaðarins. Ef þetta er raunin þá meikar alveg sens að velta fyrir sér hvort rétt sé að halda einhverjum uppi meðan hann framleiðir eitthvað sem fær kannski ekki góðar móttökur á opnum markaði. En ég held að þetta sé ekki rétt. Hlutverk listamannalauna, eins og hlutverk margra styrkja til vísindalegra rannsókna, er einmitt að gera listamönnum kleift að stunda sína sköpun óháð þrýstingi frá markaðsöflum hverju sinni. Rökin fyrir því að samfélagið skuli kosta svona vinnu er að slíkt getur (og gerir oft) leitt til jákvæðra breytinga og nýsköpun yfir lengri tíma.

Ég þekki ágætlega til í heimi listsköpunar þar sem allir í minni fjölskyldu (fyrir utan mig) eru menntaðir í og starfa við listsköpun. Hins vegar þekki ég betur til í heimi rannsókna og fræðimennsku, þar sem ég starfa. Þannig að þó svo að umræðan snúist um listsköpun ætla ég að leyfa mér að útskýra mitt sjónarhorn á þessum málum út frá rannsóknum og fræðistörfum með smá listaívafi. Að mínu mati er ekki langt á milli þessara tveggja heima (sjá meira um það hér). Bæði listamenn og fræðimenn hafa það að markmiði að skapa nýja merkingu og þekkingu til að lýsa umhverfina sem við upplifum dags daglega. Þeir gera það bara hver á sinn hátt. Það sem á eftir kemur byggir að miklu leyti á rannsóknum Martin & Irvine (1984), sem mér finnst vera ein besta og hlutlausasta framsetning og greining á málinu.

Spurningin sem um ræðir er þessi: Hvort gagnast samfélaginu mest, að setja opinbert fé í grunnrannsóknir („pure research”) eða hagnýtar rannsóknir („applied research”)? Grunnrannsóknir eru þær sem eru unnar fyrst og fremst til að svala forvitni og þekkingarþörf fræðimanna. Grunnrannsóknir snúast gjarnan um það að skapa eða styrkja fræðilegar kenningar án sérstaks tillits til þess hvort þær leiði til afurða eða þjónustu sem nýtist almenningi. Hagnýtar rannsóknir snúast hins vegar um það að skapa afurðir eða þjónustu á grundvelli fræðilegrar þekkingar sem nýtist samfélaginu og taka því tillit til markaðsafla. Sem dæmi um þetta tvennt:

• Grunnrannsóknir: Klassíska dæmið um grunnrannsóknir er afstæðiskenning Einsteins. Á sínum tíma hafði afstæðiskenningin vissulega mikil áhrif á heimsmyndina en hafði lítið sem ekkert auðsjáanlegt notagildi með tilliti til daglegs lífs almennings.
• Hagnýtar rannsóknir: Eitt skýrasta dæmið um hagnýtar rannsóknir eru lyfjaprófanir. Þar er markmiðið að nota vísindi til að skapa vöru sem nýtist almenningi á mjög áþreifanlegan hátt.

Það er ekki algengt, held ég, að listamenn eða aðrir skilgreini listsköpun með sömu hugtökum og ég nota hér fyrir ofan en ég held að eðli sköpunarinnar er samt nógu lík til að láta samlíkinguna ganga upp.

Listamenn taka þátt í orðræðu sín á milli sem snýst um að kanna hvernig er hægt að nota hina ýmsu listrænu miðla (t.d. tungumálið, tónmál, litir, línur, rými, o.s.frv.) til að tjá sína sýn. Þessi þáttur í listsköpuninni líkist grunnrannsóknum. Góður rithöfundur hefur t.d. líklega gert margar tilraunir til að lýsa sögupersónu á sannfærandi hátt og nýtt til þess fyrirmyndir úr listasögunni. Fæstar tilraunirnar enda í bókum viðkomandi en eru samt sem áður nauðsynleg forsenda þess að eitthvað prenthæft verði til. Þennan hluta listasköpunarinnar er ekki hægt að meta út frá arðsemissjónarmiðum nema yfir lengri tíma. Útkomur tilraunanna sem listamaðurinn gerir skila sér kannski ekki í næsta verki, og jafnvel ekki í þarnæsta, og kannski aldrei. En þær hafa samt sem áður sitt gildi vegna þess að þær eiga erindi í orðræðu listamanna og auka þar almenna þekkingu í nærsamfélaginu og jafnvel víðar.

Þegar rithöfundur skrifar bók sem á að fara í sölu notar hann þá þekkingu sem hefur skapast með ótal tilraunum til að búa til verk sem líklegt er til að seljast - eins og þegar fræðimenn framkvæma hagnýtar rannsóknir. Þá skipta markaðsöflin máli. Rithöfundurinn (eins og aðrir listamenn) þarf að geta sett þá þekkingu sem er til staðar varðandi sköpunina í samhengi sem henntar almenningi. Annars skapar verkið ekki tekjur og kostnaðurinn fellur á listamanninn eða aðra.

Í vísindum hefur verið deilt um það hvort sé mikilvægara með tilliti til nýsköpunar, grunnrannsóknir eða hagnýtar rannsóknir. Á sama hátt getum við spurt hvort sé mikilvægara fyrir nýsköpun í listum, skapandi vinnan eða framleiðsla listavara? Pólana tvo skilgreina Martin & Irvine, sem ég nefndi áður, þannig (meira um þetta hér):

• „Science-push”: Vísindaleg þekking skapar eftirspurn eftir nýjungum sem hægt er að setja á markað.
• „Market-pull”: Markaðurinn skapar eftirspurn eftir nýjungum sem krefjast nýrrar vísindalegrar þekkingar.

Ef „science-push” módelið er líklegra til að leiða til nýjunga fyrir markað, er rökrétt að styrkja grunnrannsóknir sem auka vísindaleg þekkingu óháð vilja markaðarins hverju sinni. Ef „market-pull” módelið er líklegra til að leiða til nýjunga þá er rökréttara að styrkja hagnýtar rannsóknir sem taka mið af markaðsöflum hverju sinni.

Nokkrar rannsóknir hafa verið gerðar til að kanna hvort nýsköpun ræðst frekar af „science-push” eða „market-pull”. Martin & Irvine fóru yfir þrjár helstu rannsóknirnar (sem eru Project Hindsight, TRACES og Battelle rannsóknin) sem þeim var kunnugt um. Þessar rannsóknir þóttu sýna að nýsköpun er verulega háð grunnrannsóknum en að það þarf að rekja sögu nýjunga nokkuð langt aftur í tímann til að sýna fram á tengslin. Sem dæmi má nefna ljósleiðaratækni en þekkingarsögu hennar má rekja aftur til rannsókna á hegðun ljóss í upphafi 20. aldar. Á þeim tíma hafði þekkingin lítið notagildi (nema þá til að skemmta fólki eins og var gert á Heimssýningunni í París 1889). Martin & Irvine voru hins vegar mjög dipló og ályktuðu að bæði „science-push” og „market-pull” hefðu áhrif á nýsköpun, og þá sérstaklega samvirknin milli þessara tveggja póla.

Ef við snúum þessu svo upp á listir má finna mýmörg dæmi um það að listsköpun hefur ekki fundið farveg á markaði fyrr en löngu eftir að sköpunin hafi átt sér stað. Ég hef mikið dálæti á tónlist þannig að lítum á nokkur dæmi:

• Vorblót Stravinsky: Þetta þekkta dans- og tónlistaverk þykir í dag með merkilegustu og áhrifamestu tónverkum 20. aldar. Þegar það var frumsýnt í París 1913 brutust út óeirðir meðal áhorfenda sem móðguðust þar sem þeim fannst Stravinsky vera að gera grín að sér. Tónskáldið Puccini sagði verkið augljóslega vera afrakstur geðveiks manns. Það var ekki fyrr en nokkrum áratugum síðar, og þá í Bandaríkjunum, sem tónlistarunnendur byrjuðu að taka verkið í sátt.
• Fyrsta plata David Bowie (kom fyrst út 1969): Platan vakti litla sem enga athygli fyrr en hún var gefin út öðru sinni árið 1972 og þá eftir að Bowie var búinn að geta sér gott orð með tveimur öðrum plötum. Hún hefur s.s. aldrei verið talin með merkilegustu plötum Bowie en hún náði þó töluverðum vinsældum 1972 og komst fljótlega í topp 10 á vinsældalistum beggja vegna Atlantshafs.
• Velvet Underground & Nico (oft kölluð „Bananaplatan”): Plata þessi er án efa ein sú áhrifamesta rokksögunnar. Hún seldist nánast ekkert þegar hún kom fyrst út 1967. Brian Eno á að hafa sagt um hana að hún seldist í aðeins 30.000 eintökum fyrstu áratugana eftir að hún kom út, en allir þessir 30.000 stofnuðu hljómsveit. Það var ekki fyrr en eftir 10 ár að hún fór að vekja athygli og þá aðallega meðal ungra pönkara og nýbylgjusinna í leit að einhverju „fersku”. Á 9. og 10. áratugnum voru fáir rokktónlistamenn sem ekki listuðu plötuna meðal helstu áhrifavalda.
• Bitches Brew - Miles Davis: Þetta tímamótaverk hefur haft gífurleg áhrif ekki bara á djasstónlist heldur líka rokk og s.k. „klassík”. Þegar verkið kom fyrst út 1970 voru margir innan djass-heimsins sem höfnuðu verkinu og töldu þetta vera svanasöng Davis. Raunin varð önnur. Hjá Davis hófst tímabil sem einkenndist af mikilli tilraunastarfsemi og þeir ungu tónlistarmenn sem hann fékk til liðs við sig áttu eftir að móta framtíð djass, popp, og rokk tónlistar: t.d. John McLaughlin, Chick Corea, Wayne Shorter, Herbie Hancock og margir fleiri.

Í öllum þessum tilvikum höfðu listamennirnir fengið tækifæri til að vinna að sinni listsköpun án þess að þurfa að hafa áhyggjur af því hvernig markaðurinn myndi taka á móti afurðinni. Þeim var öllum hafnað í fyrstu en með tímanum náðu þeir eyru annarra listamanna og skapaðist ný merking, nýtt tónrænt tungumál, sem skapaði farveg fyrir mikla nýsköpun. Það er einmitt þetta sem listamannalaunum er ætlað að gera - að gefa listamönnum tækifæri til að vinna að sinni sköpun óháð þrýstingi markaðsafla. Slíkt gefur kannski lítið af sér þegar til skamms tíma er litið en með tímanum getur það leitt til byltinga. Og kannski það sem mikilvægast er, að fáar byltingar gerast án slíks undanfara. Það má segja að markaðurinn er kannski góður í að fylla upp í göt, en það er óheft listsköpun og grunnrannsóknir sem búa til götin.

Listamannalaun, eins og styrkir til grunnrannsókna, eru ætluð að gera listamönnum kleift að stunda sína sköpun án markaðsþrýstings. Hins vegar hefur gagnrýni beinst gegn því að tiltekinn hópur fái opinbert fé fyrir að gera það sem ætlast er til af þeim. En, það er eins og ég sagði áður, listamannalaun eru einmitt ætluð að veita listamönnum tækifæri til að gera annað en það sem vanalega er ætlast af þeim. Þessi gagnrýni er því á röngum forsendum. Tónlistarmaðurinn Ingó veðurguð komst kannski næst því sem málið ætti raunverulega að snúast um þegar hann spurði af hverju skattfé hans ætti að fara í að kosta listsköpun sem aðeins 30 manns myndu njóta? Þarna er eins og með Velvet Underground á sínum tíma, ef þetta eru réttu 30 manns þá gæti það breytt heiminum til hins betra.

En það eru ekki bara þeir sem gagnrýna listamannalaun sem hafa farið á mis við kjarna málsins. Agnar Kr. Þorsteinsson, blaðamaður á Stundinni, gagnrýndi töframanninn Einar Mikael Sverrisson fyrir að vera mótfallinn listamannalaunum þegar Einar Mikael þáði sjálfur atvinnusköpunarstyrk frá Nýsköpunarmiðstöð Íslands. Listamannalaun og atvinnusköpunarstyrkir eru gjörólíkir og má segja að þeim er ætlað hvor um sig að styðja við þessa andstæðu póla nýsköpunarferlisins, sem ég nefndi áður. Meðan listamannalaun eru ætluð að styðja við óhefta listsköpun eru atvinnusköpunarstyrkir ætlaðir að styrkja markaðsvæðingu góðra hugmynda, sem geta átt rætur í listsköpun eða grunnrannsóknum. Ef við göngum út frá því að tilgangur listamannalauna sé eins og ég hef sagt, þá er engin mótsögn í því að vera á móti listamannalaunum en þiggja atvinnusköpunarstyrk. Blaðamaður Stundarinnar virðist ekki átta sig á þessu.

Þetta er furðuleg staða þegar hvorki þeir sem eru með né þeir sem eru á móti listamannalaunum átta sig á hlutverki þeirra. Öll gagnrýnin umræða, bæði með og á móti, virðist orðin svolítið marklaus.