1. Rýnt í Sóknaráætlun 2020

Sóknaráætlun 2020 sem ríkisstjórnin kynnti nú fyrir helgi er merkilegt og þarft verkefni. Sífellt örari breytingar í samfélaginu og umheiminum krefjast þess að gerðar séu langtímaáætlanir um stefnumótun. Það eru að minnsta kosti þrjár ástæður fyrir þessu. Í fyrsta lagi, að örar breytingar skapa meiri óvissu og því þarf að hugsa mögulegar breytingar til að vera tilbúin að bregðast við þeim. Í öðru lagi, að örar breytingar gera það að verkum að það sem við teljum í dag að gerist eftir áratug eða meir getur orðið að veruleika mun fyrr. Í þriðja lagi, að aukin samskipti á hnattræna vísu krefjast þess að við skerum okkur úr fjöldanum og til þess þurfum við að skapa okkar eigin framtíð á okkar forsendum - við viljum leiða, ekki fylgja. Þótt ég fagni þessu framtaki ríkisstjórnarinnar eru nokkrir vankantar á framkvæmd og niðurstöðum fyrsta verkþátts þess sem birtist á vef forsætisráðuneytisins fyrir helgi. Það eru sérstaklega tvö atriði sem ég ætla að fjalla um hér. Fyrst er að áhrif upplýsingatækni er stórlega vanmetinn. Hitt varðar markmiðin sem snúa að menntamálum og að einhverju leyti öðrum markmiðum.

Það er ekki annað að sjá en að þátttakendur í sviðsmyndagerðinni telji að það verði litlar sem engar breytingar á upplýsingatækni á næstu 15 árum. Reyndar er gert ráð fyrir að notkun þeirra verði nokkuð útbreiddari en ekki virðist gert ráð fyrir miklum breytingum á eðli tækninnar né hvernig hún er notuð. Þessi yfirsjón varðandi upplýsingatæknina er mikill galli á sviðsmyndagerðinni allri. Upplýsingatæknin hefur þróast ótrúlega ört síðustu ár og það er engin vísbending um að sú þróun eigi eftir að hægjast á komandi árum. Hér er t.d. pistill sem ég skrifaði fyrir sviðsmyndagerð sem ég framkvæmdi um væntanlega þróun upplýsingatækni á komandi árum.

Upplýsingatækni á sérstaklega eftir að hafa áhrif á hvernig við skilgreinum og högum menntun, alþjóðleg samskipti og fl. sem tengist beint sviðsmyndagerðinni fyrir sóknaráætlunina. T.d. lýsir ein sviðsmyndin, "Eyland", mikilli einangrun landsins og afleiðingar þess - s.s. að ferðaiðnaður breytist töluvert þar sem færri erlendir gestir koma til landsins. Hins vegar eru allar líkur á að í nálægri framtíð munum við getað "ferðast" í mjög "raunverulegum" sýndarveruleika þannig að ferðalög feli ekki endilega í sér að við flytjum okkar milli heimssvæða. Þetta hefur auðvitað gríðarleg mikið að segja fyrir þróun ferðamannaiðnaðar á Íslandi.

Tvö markmið af þeim fimmtán sem sett eru fram snúa beint að menntamálum. Þau eru bæði gölluð. Gagnrýni mín á þeim, sem hér fer á eftir, eiga líka að hluta til um önnur markmið sem snúa ekki að menntamálunum.

Fyrst, markmiðin sem sett hafa verið fram í tengslum við sóknaráætlunina miðast allt of mikið við fjölþjóða samanburðarrannsóknir. Að setja fram markmið með þessum hætti er ómarkvisst og skyggir á raunverulegu vandamálin sem ný stefnumótun á að leysa. Eitt markmiðið varðandi menntamálin segir að (markmið nr. 15.),

Árið 2020 verði færni íslenskra grunnskólanemenda sambærileg við 10 efstu þjóðir samkvæmt OECD PISA rannsókninni á lesskilningi og læsi á stærðfræði og raungreinar.

Þarna er í raun verið að leggja stefnumörkun í hendur erlendra aðila sem hafa hvorki þekkingu né sérstakan áhuga á íslenskri menntun. Ennfremur, ef markmiðið er að komast í topp 10 í PISA getum við einfaldlega farið út í það að miða kennslu sérstaklega við framkvæmd PISA matsins. Nú er búið að framkvæma PISA matið fjórum sinnum og ætti því að vera af nógum gögnum um matsframkvæmdina að taka til að móta menntastefnu í samræmi við það. Þetta auðvitað hljómar, og er, út í hött. Vandamálið í íslenskri menntun er ekki að við erum ekki á meðal 10 efstu þjóða í PISA. Það er að íslensk menntun er ekki að skila þeim árangri sem við viljum og þurfum til að tryggja framtíð okkar unga fólks. Setning markmiða á að endurspegla vandamálið, sem er greinilega ekki tilfellið hér. Hér hefði átt að vera tekið tillit til íslenskra aðstæðna og ítarlegri greiningu á því hvað við viljum að menntakerfið geri og hvað þarf til að það gangi upp. Ef við teljum okkur ekki vita almennilega hvað er að og hvað þarf að gera, ætti markmiðið að fela í sér að við komumst að því. Svo er ekki í þessu tilfelli. Eins og það er sett fram er ekki annað að skilja af þessu markmiði en að vandamálið er að við höfum ekki komist í PISA topp 10.

Hitt markmiðið sem snýr beint að menntamálum er nr. 6. og segir,

Að hlutfall Íslendinga á aldrinum 20‐66 ára sem ekki hafa hlotið formlega framhaldsmenntun fari úr 30% niður í 10% árið 2020.

Hér vakna ýmsar spurningar. Fyrir það fyrsta, af hverju viljum við að þessi aldurshópur ljúki framhaldsnámi? Er það svo hann hafi kost á frekari menntun? Eða er það vegna þess að við teljum að framhaldsmenntun sé það sem þarf til að vera virkur og upplýstur þátttakandi á atvinnumarkaði og í samfélaginu? Þetta er tvennt gjörólíkt. Ef markmiðið snýst um að hvetja til aukinnar menntunar umfram framhaldsmenntun þá er hægt að fara aðrar leiðir. T.d. hefur "realkompetanse" áætlun Norðmanna, sem vottar þekkingu byggða á óformlegu námi og störfum, gefið mjög góða raun. Það hefur aukið möguleika þeirra sem ekki hafa lokið formlegu námi á að stunda frekara nám en þó er ekki hægt að segja að þeir hafi "hlotið formlega framhaldsmenntun" skv. hefðbundinni skilgreiningu á formlegu námi. Í öðru lagi, hvað telst vera "framhaldsmenntun"? Er það bundið við fjögurra ára námsbrautir á framhaldsskólastigi eða telst einhver hafa hlotið framhaldsmenntun ef hann hefur lokið tveggja ára námsbraut á framhaldsskólastigi? Eins og með PISA markmiðið þyrfti að koma fram hvað það er sem við viljum í raun og veru. Markmiðið eins og það er sett fram segir ekkert til um það.